Ο θεσμός της προαιρετικής ασφάλισης δίνει τη δυνατότητα σε πρόσωπα που ήταν ασφαλισμένα στο τ. ΙΚΑ, να συνεχίσουν την ασφάλισή τους, καταβάλλοντας την αντίστοιχη εισφορά, εφόσον για διάφορους λόγους δεν παρέχουν πια εξαρτημένη εργασία. Μέσω της διαδικασίας λοιπόν αυτής παρέχεται η δυνατότητα σε όσους έχουν διακόψει την εργασία τους, είτε λόγω απολύσεως, οικειοθελούς αποχωρήσεως ή και για άλλες αιτίες, να καλύψουν συντάξιμο χρόνο και να ζητήσουν συνέχιση της ασφάλισης για κύρια σύνταξη ή ασθένεια ή επικουρική σύνταξη ή και για όλα μαζί. Ο θεσμός της προαιρετικής ασφάλισης παρέχει τη δυνατότητα ασφάλισης για όλους ή για ένα μόνο κλάδο από αυτούς που ασφαλίζονται στο τ. ΙΚΑ.

Ειδικότερα απαιτείται ο ασφαλισμένος να έχει πραγματοποιήσει είτε i) χίλιες πεντακόσιες (1.500) τουλάχιστον ημέρες εργασίας εντός των 5 τελευταίων ετών από την τελευταία ημέρα εργασίας, είτε ii) τρεις χιλιάδες (3.000) ημέρες οποτεδήποτε. Σε περίπτωση διαδοχικής ασφάλισης μπορεί να προσμετρηθεί ο χρόνος ασφάλισης που πραγματοποιήθηκε στον προηγούμενο ασφαλιστικό φορέα. Αποκλείεται η προαιρετική ασφάλιση εφόσον ο ασφαλισμένος κριθεί μη ικανός για εργασία με γνωμάτευση της αρμόδιας υγειονομικής επιτροπής ή έχει ληξιπρόθεσμες οφειλές ασφαλιστικών εισφορών κατά το χρόνο υποβολής της σχετικής αίτησης. Η υπαγωγή στον ανωτέρω θεσμό συντελείται μόνο κατόπιν υποβολής σχετικής γραπτής αίτησης στο υποκατάστημα του e-ΕΦΚΑ του τόπου κατοικίας.

​Η προαιρετική ασφάλιση αρχίζει πάντα από την ημερομηνία υποβολής της αιτήσεως και ποτέ αναδρομικά. Διακόπτεται οποτεδήποτε κατόπιν γραπτής αιτήσεως του ασφαλισμένου.  Η προαιρετική ασφάλιση πραγματοποιείται υποχρεωτικά για 25 ημέρες ασφάλισης το μήνα και 300 συνολικά το χρόνο.

Ο ασφαλισμένος υποχρεούται ​να καταβάλει κατά μήνα ολόκληρο το ποσό της εισφοράς, δηλαδή την εισφορά εργαζομένου και εργοδότη, με βάση τις αποδοχές της τελευταίας ημέρας εργασίας του. Πάντως σε κάθε περίπτωση δεν μπορεί να είναι μικρότερες από το 25πλάσιο του τεκμαρτού ημερομισθίου του ανειδίκευτου εργάτη της αντίστοιχης ασφαλιστικής κλάσης.